Η αυτοκρατορική, σταυροπηγιακή και μαρτυρική Νέα Μονή είναι ένα παλαιό μοναστήρι του έτους 1042 μ. Χ. που ορθώνεται 12 χλμ. από το κέντρο του νησιού. Αποτελεί ένα αριστούργημα βυζαντινής αρχιτεκτονικής, με πλούσια ιστορία γύρω από το όνομά της. Στον επισκέπτη λόγω των διαστάσεων δίνεται η εντύπωση μικρού χωριού και όχι μονής.
Οι ιδρυτές της και πρώτοι μοναχοί ήταν ο Νικήτας, ο Ιωάννης και ο Ιωσήφ, οι οποίοι βρήκαν εικόνα της Παναγίας πάνω σε μια μυρτιά. Ο Κωνσταντίνος Μονομάχος, όταν στέφθηκε αυτοκράτορας (όπως είχαν προβλέψει οι μοναχοί, καθ’ υπόδειξη της Παναγίας), χάρισε με αυτοκρατορικά χρυσόβουλα πολλά προνόμια στη Μονή, χτίζοντας αρχικά μια υπέρλαμπρη εκκλησία.
Η εκκλησία θεωρείται το σημαντικότερο δείγμα νησιώτικου οκταγωνικού ναού με τρούλο. Αξιοσημείωτη είναι η απουσία κολώνων και στηριγμάτων, ενώ τα δομικά του μέρη είναι ο εξωνάρθηκας, ο εσωνάρθηκας και ο κυρίως ναός. Εκτός από το καθολικό (το ναό δηλαδή), σήμερα σώζονται η ανθεκτική κινστέρνα (δεξαμενή συγκέντρωσης νερού ως απόθεμα σε περίπτωση πολέμου), ένα τμήμα της τράπεζας (χώρος δείπνου των μοναχών) και ο πύργος. Τα παρεκκλήσια του Αγίου Παντελεήμονα και του Τιμίου Σταυρού αποτελούν σπουδαία σημεία της πολύπαθης Μονής. Στο τελευταίο παρεκκλήσι μάλιστα φιλοξενούνται οστέινα εκθέματα των θυμάτων της πολύνεκρης Σφαγής. Το κοιμητήριο και ο ναΐσκος του Αγίου Λουκά εντοπίζονται έξω από το τείχος, όπως και κάποια κελιά βόρεια του μοναστηριού. Βιβλιοθήκη και Μουσείο είναι βασικοί επισκέψιμοι χώροι της Μονής.
Στο εσωτερικό του ναού, όσα από τα ψηφιδωτά έχουν διασωθεί, θα σας καθηλώσουν. Το μαύρο και το χρυσό που έχουν χρησιμοποιηθεί στις ψηφιακές συνθέσεις προσδίδουν δραματικότητα στις παραστάσεις. Τα ψηφιδωτά της Νέας Μονής κατατάσσονται στις σημαντικότερες δημιουργίες εικαστικής τέχνης που κατέχει ο ελλαδικός χώρος. Στις εικονογραφίες, που χρονολογούνται και αυτές στα μέσα του 11^ου αιώνα και έχουν θέμα τη ζωή του Χριστού, είναι ευδιάκριτα τα κωνσταντινουπολίτικα πρότυπα. Το 1990 η Νέα Μονή ανακηρύχθηκε μνημείο της Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς.